همانطور که در جلسه قبل بیان شد هر چه که از یک شخص به شخص دیگر، از یک محیط تا محیط دیگر و از یک موقعیت تا موقعیت دیگر و از یک زمان تا زمان دیگر تغییر کند با نام متغیر خوانده می شود. حال در اینجا می‌خواهیم به این موضوع بپردازیم که متغیرهایی که معمولا در پژوهش های مختلف، برحسب کارکردشان، از آنها برای ارزیابی مدل‌های پژوهش استفاده می شود، کدامند. به طور کلی انواع متغیرهای پژوهش براساس کارکرشان در فرآیند پژوهش عبارتند از:
1- متغیر مستقل: متغیری که بر متغیر دیگر اثر بگذارد متغیر مستقل است. به متغیر مستقل، متغیر اثرگذر، پیش بینی کننده یا علت نیز می‌گویند.
2- متغیر وابسته: به متغیری که از متغیر دیگر اثر می پذیرد متغیر وابسته می گویند. به متغیر وابسته متغیر اثرپذیر، پیش بینی شونده یا معلول نیز می گویند.
3- متغیر کنترل کننده: متغیری که قبل از متغیر مستقل و وابسته قرار می گیرد. به متغیر کنترل، متغیر مستقل اولیه نیز می گویند.
4- متغیر کنترل شونده: متغیرهای مستقلی که در طول تحقیق اثرات آنها کنترل می شود.
غالبا رابطه دو متغیره رابطه درستی نیست(کاذب است) اگر رابطه دو متغیره بالا یعنی رابطه بین تحصیلات دختر و مهریه با کنترل تحصیلات پدر کاهش یابد رابطه بین دو متغیر کاذب بوده و تحصیلات پدر متغیر کنترل محسوب می شود. در اینجا متغیر ثالث قبل از x و y قرار می گیرد.
5- متغیر واسط یا مداخله‌گر: چنانچه با کنترل متغیر ثالث، همبستگی سقوط کند و متغیر ثالث واسط بین متغیر مستقل و وابسته قرار گیرد به آن متغیر ثالث متغیر واسطه ای می گویند.
6- متغیر تعدیل‌کننده: متغیر مستقل دیگری است که مایلیم اثر آن را در ارتباط با متغیر مستقل اول و وابسته ملاحظه کنیم.به عبارت دیگر پنانچه در یکی از سطوح متغیر ثالث رابطه بین متغیر مستقل و وابسته تغییر کند، به این متغیر ثالث متغیر تعدیل کننده می گویند. به عنوان مثال رضایت شغلی با درآمد افراد رابطه دارد اما در زن ها قوی تر از مردها است. در اینجا جنسیت متغیر تعدیل کننده است.
